VIDOVDAN KOJI JE PROMENIO SVET: Sto godina od rata koji će okončati sve ratove! (VIDEO)

Pre tačno sto godina pucnjem na Vidovdan 1914. godine i ubistvom nadvojvode Franca Ferdinanda otpočeo je Veliki rat, Rat koji će okončati sve ratove, Rat nacija, Rat u Evropi, jednom rečju, Prvi svetski rat u kojem je život izgubilo preko 15 miliona ljudi!

Preporučujemo

Prvi svetski rat je trajao od 1914. do 1918. godine. U njemu je učestvovala većina velikih svetskih sila, grupisanih u dva sukobljena saveza: Saveznika (okupljenih oko Trojne Antante) i Centralnih sila.

Prema istorijskim podacima više od 70 miliona ljudi je bilo pod oružjem, a od toga preko 60 miliona ljudi u Evropi je bilo mobilisano u jedan od najvećih ratova u istoriji.

Posledice rata su bile da je ubijeno više od 15 miliona ljudi, 20 miliona ranjeno, a direktne učesnice rata pretrpele su i ogromna razaranja država i privreda.

Sile Antante su na početku činile Ujedinjeno Kraljevstvo, Rusija i Francuska i njihove pridružene teritorije i protektorati. Brojne druge države su se pridružile silama Antante, od kojih su najvažnije bile Italija, koja se pridružila aprila 1915, i Sjedinjene Američke Države, koje su u rat stupile aprila 1917. godine.

Centralne sile su pre početka rata činile Nemačka, Austrougarska i Italija, koja je zbog londonskog ugovora od 26. aprila 1915. godine, kojim je za Italiju predviđen deo Dalmacije, Istra, Gorica, Kvarnerska ostrva i Dodokanezi, pristupila silama Antante. Osmansko carstvo se pridružilo Centralnim silama oktobra 1914, a godinu dana kasnije to je uradila i Bugarska.

Do završetka rata, od evropskih zemalja Holandija, Švajcarska, Španija i skandinavske države su ostale zvanično neutralne.

Neposredni povod za rat je bio atentat na naslednika austrougarskog prestola, nadvojvodu Franca Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914, koga je ubio Gavrilo Princip, Srbin iz Bosne, koja je tada bila deo Austrougarske.

Objava rata Austrougarske Srbiji aktivirala je niz savezništava koja su pokrenula lančanu reakciju objava rata. Do kraja avgusta 1914. veći deo Evrope se našao ratu.

Rat se vodio na nekoliko ratišta koji su presecali Evropu.

Zapadni front se odlikovao sistemom rovova i utvrđenja koje je odvajala ničija zemlja. Ova utvrđenja su se prostirala dužinom većom od 600 km. Zapadni front prostirao se od Antverpena na severu i neutralne Švajcarske na jugu. Na Istočnom frontu, koji se vodio na dužini od 1600 km, velika prostranstva istočnoevropskih nizija i ograničena železnička mreža nisu omogućile da se ovde razvije stanje kao na Zapadnom frontu, iako su sukobi bili podjednako žestoki.

Pored toga, žestoki sukobi su vođeni na Balkanskom, Bliskoistočnom i Italijanskom frontu, a neprijateljstva su se odvijala na moru, i po prvi put, u vazduhu.

Rat je okončan potpisivanjem nekoliko mirovnih sporazuma, od kojih je najvažniji Versajski mir 28. juna 1919, iako su sile Antante potpisale primirje sa Nemačkom 11. novembra 1918.

Najuočljivija posledica rata je bila nova teritorijalna podela Evrope. Sve članice Centralnih sila izgubile su teritorije, a stvorene su nove države. Nemačko carstvo je izgubilo svoje kolonije, proglašeno je odgovornom za rat i prinuđeno da plaća veliku odštetu. Austrougarska i Osmansko carstvo su bili raspušteni.

Od teritorija koje je zauzimala Austrougarska stvorene su Austrija, Mađarska, Čehoslovačka i Kraljevina SHS. Osmansko carstvo je ukinuto, teritorije Carstva van Anadolije su bile dodeljena kao protektorati silama Antante, dok je jezgro Osmanskog carstva reorganizovan u Republiku Tursku.

Ruska Imperija, koja je izašla iz rata nakon Oktobarske revolucije, je izgubila veliki deo teritorije na zapadu, a na tim teritorijama stvorene su nove države: Finska, Estonija, Letonija, Litvanija i Poljska.

Nakon rata osnovano je Društvo naroda kao međunarodna organizacija posvećena izbegavanju budućih ratova rešavanjem sporova između država diplomatskim putem. Prvi svetski rat je označio kraj poretka koji je postojao nakon Napoleonovih ratova i bio je važan faktor izbijanju Drugog svetskog rata.

Nijedan rat pre toga nije tako dramatično promenio mapu Evrope, nestala su četiri carstva: Nemačko, Austro-ugarsko, Otomansko i Rusko carstvo. Četiri dinastije: Hoencolerni, Habzburzi, Romanovi i Osmanlije, sa svojom aristokratijom su takođe pale nakon rata. Belgija i Srbija su bile teško razrušene. Francuska je imala 1,4 miliona mrtvih vojnika a deo teritorije je bio u potpunosti uništen (Crvena zona). Nemačka i Rusija su takođe pretrpele velike gubitke.

Srbija je, prema podacima Konferencije mira u Parizu 1919., izgubila 1.247.435 ljudi, odnosno 28% od celokupnog broja stanovnika koje je imala po popisu iz 1914. god. Od ovog broja poginulo je ili umrlo od rana i epidemije 402.435 vojnika.

Prilikom prelaska preko Albanije umrlo je 77.455 vojnika, u borbama na Solunskom frontu 1916-18. godine 36.477, pobijeno ili umrlo u zarobljeništvu 81.214, a 34. 781 vojnika umrlo od rana ili bolesti na teritoriji Srbije 1915. godine. Što se tiče civilnog stanovništva, gubici su iznosili 845.000.

Od 200.000 građana koji su pošli za vojskom preko Albanije poginulo je ili umrlo preko 140.000 ljudi. Epidemija pegavog tifusa 1914/15 odnela je 360.000 ljudi.

Iskustva iz rata dovela su do kolektivnih trauma za sve zemlje učesnice. Optimizam sa početka veka je nestao, a oni koji su se borili u ratu su postali poznati pod nazivom "izgubljena generacija“. U toku nekoliko narednih godina, veći deo Evrope je bio u žalosti. Vojnici koji su se vraćali kući su patili od užasa čiji su bili svedoci. Mnogi veterani su patili od postraumatskog stresnog poremećaja.

Socijalna trauma izazvana godinama ratovanja se iskazivala kroz različite načine. Neki ljudi su bili ogorčeni zbog nacionalizma i njegovih posledica, pa su počeli da teže prema više internacionalističkom svetu, pružajući podršku organizacijama kao što je Društvo naroda. Pacifizam je postao izuzetno popularan. Drugi su imali sasvim suprotne reakcije, verujući da se mogu osloniti samo na silu i vojnu moć u haotičnom i nečovečanskom svetu.

Antimodernistički pogledi bili su posledica mnogih promena koje su se dešavale u društvu. Uspon nacizma i fašizma je uključivao oživljavanje nacionalističkog duha i odbacivanje mnogih posleratnih promena.

Slično tome, popularnost legende o ubodu u leđa je bio testament psihološkom stanju poražene Nemačke i odbacivanje odgovornosti za sukob. Teorija zavere o izdaji je postala uobičajena, a nemačka javnost je videla sebe kao žrtve. Prihvaćenost legende o ubodu u leđa imala je značajnu ulogu u usponu nacizma. Osećanja razočaranja i cinizma su postala očita, dok je nihilizam dobijao na popularnosti. Ovo razočaranje u čovečanstvo je kulturni vrhunac imalo sa dadaističkim kulturnim pokretom. Mnogi su verovali da je rat najavio kraj sveta kakav je bio do tad, uključujući pad kapitalizma i imperijalizma. Komunistički i socijalistički pokreti širom sveta su crpli snagu iz ove teorije i uživali su podršku kakvu nisu imali do tada. Ovakva osećanja su najjasnije bila iskazana u područjima direktno ili teško pogođenim ratom.

Pre Drugog svetskog rata, Prvi svetski rat je nazivan Velikim ratom, Svetskim ratom, Ratom koji će okončati sve ratove, Kajzerovim ratom, Ratom nacija i Ratom u Evropi. U Francuskoj i Belgiji ponekad se nazivao Ratom za pravdu (La Guerre du Droit) ili Rat za očuvanje civilizacije, posebno na ordenjima i komemorativnim spomenicima.

(D. Z.)